Ιστορία - Λαογραφία

Αθήνα, καλοκαίρι του 430 π.Χ. Δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου. Η πόλη δέχεται επίθεση από τον σπαρτιατικό στρατό ξηράς. Κάτω από τις διαταγές του Περικλή, ο αγροτικός πληθυσμός που ζει και εργάζεται στην ύπαιθρο συγκεντρώνεται εντός των τειχών. Η πολιορκία των Σπαρτιατών είναι διαρκής και ανελέητη. Καταστρέφουν ό,τι υπάρχει εκτός των τειχών και λεηλατούν τις καλλιέργειες.

Εντός των τειχών επικρατεί το αδιαχώρητο. Ο συνωστισμός κάνει την κατάσταση αφόρητη.  Άνθρωποι χωρίς μόνιμες κατοικίες, έχοντας χάσει τα υπάρχοντά τους, προσπαθούν να επιβιώσουν. Τότε εμφανίζεται μια αρρώστια που έμελλε να εξαφανίσει σε βάθος χρόνου πάνω από το ⅓ του πληθυσμού της πόλης και να σκοτώσει τον Περικλή και άλλα σημαίνοντα πρόσωπα της Αθηναϊκής δημοκρατίας: Ο λοιμός των Αθηνών.

Οι πληροφορίες που έχουμε από αυτή τη χρονική περίοδο προέρχονται από τον Θουκυδίδη, ο οποίος περιγράφει την ασθένεια αναλυτικά. Επίσης αναλυτικά περιγράφει την κατάσταση που επικρατούσε στην πόλη λόγω των ασθενών, των νεκρών αλλά και του πανικού που άρχισε να εξαπλώνεται στον υγιή πληθυσμό. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι είχε νοσήσει, επομένως καταγράφει και την προσωπική του εμπειρία.

Η εμφάνιση των πρώτων ασθενών εντός των τειχών γίνεται στον Πειραιά, γεγονός που κάνει τους πολιορκημένους να πιστεύουν ότι η ασθένεια είναι αποτέλεσμα της μόλυνσης των υδάτων των δεξαμενών από τους Σπαρτιάτες. Γρήγορα όμως εντοπίζεται και στους κατοίκους των Αθηνών, οι οποίοι καταναλώνουν νερό από πηγές, κι έτσι καταλαβαίνουν ότι η ασθένεια είναι μεταδοτική. Ο Θουκυδίδης επισημαίνει ότι η έναρξή της πιθανώς τοποθετείται στην Αφρική, από όπου μεταδόθηκε και στην Ελλάδα και σε όλη την ανατολική Μεσόγειο. Η νόσος δεν καταγράφεται κάπου αλλού θανατηφόρα σε τέτοιον βαθμό όπως στην Αθήνα. Προφανώς οι συνθήκες μακροχρόνιου συνωστισμού και εγκλεισμού λόγω της πολιορκίας, της έλλειψης τροφίμων και σωστής υγιεινής οδήγησαν στον αποδεκατισμό χιλιάδων ανθρώπων της Αθήνας.

Ο Θουκυδίδης περιγράφει τα συμπτώματα χρησιμοποιώντας πολλές φορές όρους ιατρικής. Υποστηρίζει ότι ασθενούσαν άνθρωποι κάθε ηλικίας και κάθε κοινωνικής τάξης. Αρχικά παρουσίαζαν δυνατό πονοκέφαλο, υψηλό πυρετό και αίσθημα καύσου στα μάτια. Όσο οι μέρες περνούσαν εμφανιζόταν έντονος βήχας, εμετός και διάρροια. Το σώμα τους γινόταν ερυθρό και έβγαζαν μεγάλα εξανθήματα. Οι ασθενείς ζεσταίνονταν πολύ και το μόνο που τους ανακούφιζε ήταν να μπαίνουν μέσα σε δροσερό νερό ή να πίνουν νερό. Όσοι δεν κατάφερναν να ξεπεράσουν την ασθένεια πέθαιναν μέσα σε 7-9 μέρες από την εμφάνιση των συμπτωμάτων.

Για τους επιζήσαντες βέβαια η κατάσταση δεν ήταν πολύ καλύτερη. Πολλοί από αυτούς αναγκάζονταν να ζουν πια με παραμορφωμένα άκρα ή γεννητικά όργανα, αμνησία, μέχρι και τύφλωση. Θεραπεία δε φαίνεται να είχε ανακαλυφθεί και οι γιατροί πέθαιναν γιατί έρχονταν σε επαφή με τους ασθενείς προσπαθώντας να τους θεραπεύσουν.

Μέσα σε όλη αυτή την κατάσταση, όπου ο θάνατος κυριαρχούσε και οι κάτοικοι διαπίστωναν ότι δε θα γλίτωναν, άρχισε να επικρατεί αναρχία και απιστία στα ιδανικά της εποχής. Η κοινωνική και πολιτική συνοχή σταδιακά ατόνησαν. Άνθρωποι πέθαιναν μόνοι τους χωρίς να έχουν κανέναν να τους δώσει βοήθεια κι έπειτα δε θάβονταν με τις πρέπουσες τιμές. Ομαδικοί τάφοι που έχουν ανακαλυφθεί στην περιοχή του Κεραμεικού εικάζεται ότι προέρχονται από εκείνη την εποχή. Επίσης πολλοί έκαιγαν τους νεκρούς λόγω έλλειψης χώρου ταφής.

Οι Σπαρτιάτες, βλέποντας τις φωτιές, αποχώρησαν από την Αθήνα, αντιλαμβανόμενοι ότι υπάρχει κάποια μεταδοτική ασθένεια. Η νόσος όμως έμεινε άλλα τέσσερα χρόνια στην πόλη αλλάζοντάς τη ριζικά και εξασθενώντας την οικονομικά και στρατιωτικά. Μέχρι σήμερα οι ερευνητές δεν έχουν καταφέρει να προσδιορίσουν ποια ασθένεια περιέγραφε ο Θουκυδίδης.

Πηγές:

Δαμτσιός, Π. Οι επιδημίες κατά την αρχαιότητα: η περίπτωση του λοιμού των Αθηνών, researchgate.net/publication/349124621_Oi_epidemies_kata_ten_archaioteta_E_periptose_tou_loimou _ton_Athenon

Φάμελου, Β. Ο λοιμός της Αθήνας, οι επιπτώσεις του και οι επιδράσεις των Ιπποκρατικών συγγραμμάτων στη  θουκυδίδεια  ιστορία, amitos.library.uop.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/4395 /%CE%A6%CE%B1%CE%BC%CE%AD%CE%BB%CE%BF%CF%85%20%CE%92%CE%B1%CF%83%CE%B9%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%AE.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Horgan, J.  The Plague at Athens, 430-427 BCE, World History Encyclopedia,  worldhistory.org/trans/el/2-939/430-427/