Ιστορία - Λαογραφία

Το δέντρο της ελιάς, ο καρπός της και το ελαιόλαδο κατέχουν ξεχωριστή θέση στην ελληνική αγροτική ζωή, παράδοση αλλά και τη μυθολογία. Δέντρο ιερό, που συμβολίζει την αφθονία, την ειρήνη, τη γνώση, τη σοφία και την υγεία. Τα γηραιά δέντρα, που μπορούν να συμπληρώσουν μέχρι και χιλιετίες ζωής, στέκουν αγέρωχα και διηγούνται ιστορίες του παρελθόντος, τότε που ο κόσμος ήταν πολύ διαφορετικός από αυτόν που γνωρίζουμε σήμερα. 

Η ελιά στην αρχαία Ελλάδα

Σύμφωνα με απόψεις ερευνητών, η αγριελιά υπήρχε στη λεκάνη της Μεσογείου από την παλαιολιθική εποχή. Απολιθωμένα φύλλα ελιάς ηλικίας 50.000-60.000 ετών βρέθηκαν στη Σαντορίνη και τη Νίσυρο. Η συστηματική καλλιέργειά της όμως ξεκίνησε στη νεολιθική εποχή, όπου παρατηρούνται ευρήματα «ήμερης» ελιάς αλλά και η επεξεργασία τους ώστε να γίνουν λάδι. Στην Ελλάδα, η πρώτη συστηματική καλλιέργεια ελιάς έγινε στην Κρήτη, στη Μινωική εποχή. Η ελιά και το ελαιόλαδο αποτελούσαν εξαγώγιμο προϊόν για τους Μινωίτες, που τους απέφερε μεγάλα κέρδη. Η μεταφορά τους γινόταν δια θαλάσσης μέσα σε οξυπύθμενους αμφορείς. Η οικονομική ευμάρεια οδήγησε και στην αλματώδη πρόοδο του μινωικού πολιτισμού. Γι’ αυτόν τον λόγο ο Μίνωας ήταν ο πρώτος βασιλιάς που κήρυξε την ελιά προστατευόμενο και ιερό δέντρο. 

Το πόσο σημαντική ήταν η ελιά για την καθημερινή ζωή των Μινωιτών μπορούμε να το διαπιστώσουμε και από τα ευρήματα τέχνης και ζωγραφικής που την απεικονίζουν. Ιδιαίτερα διαφωτιστικές για τη συγκομιδή και την επεξεργασία του καρπού της ελιάς είναι παραστάσεις που βρέθηκαν πάνω σε αγγεία που αναπαριστούν το ράβδισμα της ελιάς αλλά και τις τεχνικές επεξεργασίας του καρπού. 

Όμως και στην Αθήνα η ελιά θεωρήθηκε ιερή, γι’ αυτό και συνδέθηκε με σημαντικούς θεούς και ήρωες. Σύμφωνα με τη μυθολογία, ήταν το δέντρο της θεάς Αθηνάς, που τη δώρισε στους Αθηναίους κερδίζοντας έτσι τον αγώνα της με τον Ποσειδώνα για την προστασία και την ονοματοδοσία της πόλης. Από εκείνη την ιερή ελιά της Αθηνάς θεωρούσαν ότι είχαν προέλθει και οι υπόλοιπες ελιές των Αθηνών που είχαν την ονομασία «μορίαι ελαίαι» και που η πολιτεία τις προστάτευε με ένα πολύ αυστηρό νομικό πλαίσιο. Ακόμη συνήθιζαν να περιφράζουν τους ελαιώνες αλλά και μεμονωμένα δέντρα με ξύλινη περίφραξη για να ελαχιστοποιήσουν τον κίνδυνο βλάβης τους. Τόσο σημαντικές ήταν για εκείνους οι ελιές που ήταν δουλειά του Αρείου Πάγου να ελέγχει κάθε χρόνο αν τα δέντρα ήταν υγιή και περιποιημένα, σε αντίθετη περίπτωση οι αμελείς αγρότες τιμωρούνταν αυστηρά. Το ελαιόλαδο που παραγόταν από αυτά τα ιερά δέντρα των Αθηνών θεωρούνταν επίσης ιερό και προσφερόταν ως έπαθλο στους νικητές των Παναθηναίων. 

Την εποχή της κλασικής Αθήνας ο ελαιώνας των Αθηνών εκτεινόταν από τους πρόποδες της Πάρνηθας μέχρι τον Πειραιά και τον Υμηττό. Η μεγάλη παραγωγή λαδιού και η εξαγωγή του εξασφάλιζε στην πόλη αλλά και στους πολίτες ευμάρεια. Επειδή όμως ήταν πολύ σημαντικό η πόλη να έχει αυτάρκεια σε λάδι, κάθε παραγωγός υποχρεωνόταν να πουλήσει το ένα τρίτο της παραγωγής του στην πολιτεία και να εξάγει μόνο τα δύο τρίτα.

Η χρήση του ελαιόλαδου στην αρχαία Ελλάδα ήταν πολύ διαδεδομένη. Μέχρι τα τέλη του 7ου π.Χ αιώνα δεν είχε ενταχθεί ακόμη στη διατροφή αλλά είχε κυρίως χρήση καλλωπιστική. Μόνο οι ήρωες και οι θεοί είχαν πρόσβαση σε αυτό για την καθημερινή τους περιποίηση, όπως στην επάλειψη του σώματος. Στα ομηρικά έπη βλέπουμε τον Αχιλλέα να το χρησιμοποιεί για να χτενίσει τη χαίτη του αλόγου του, αλλά και γυναίκες για την περιποίηση των μαλλιών τους και την επάλειψή του στους χιτώνες τους για να γυαλίζουν. Μετά τον 6ο αιώνα π.Χ εντάχθηκε στη διατροφή, χωρίς όμως να σταματήσει να παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στην περιποίηση σώματος και μαλλιών. Δεν είναι λίγες οι αναφορές που κάνουν λόγο για αρωματικά έλαια, τα οποία χρησιμοποιούνταν και για θεραπευτικούς σκοπούς. Περίπου 60 θεραπευτικές χρήσεις του ελαιόλαδου αναφέρονται από τον Ιπποκράτη.

Μιας και η ελιά ήταν δέντρο ιερό ένα κλωνάρι ήταν αρκετό για να στεφανώσει έναν ολυμπιονίκη και να αποτελέσει την ύψιστη τιμή. Το κλωνάρι αυτό, ο κότινος, προερχόταν, σύμφωνα με την παράδοση, από την αγριελιά που είχε φυτέψει ο ίδιος ο Ηρακλής στην Αρχαία Ολυμπία. Με κλωνάρι ελιάς ήταν στεφανωμένο και το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία. Επίσης οι διαγωνιζόμενοι στους Ολυμπιακούς Αγώνες στο αγώνισμα της πάλης άλειφαν το σώμα τους με ελαιόλαδο. 

Το ελαιόλαδο δεν θα μπορούσε να λείπει και από τις ιερές τελετουργίες των αρχαίων Ελλήνων. Στον  Όμηρο συναντούμε την Αφροδίτη να αλείφει καθημερινά το σώμα του νεκρού Έκτορα με ελαιόλαδο αρωματισμένο με τριαντάφυλλο. Όμως και οι απλοί άνθρωποι όταν πέθαιναν αλείφονταν με ελαιόλαδο και τοποθετούνταν πάνω σε κλωνάρια ελιάς. Τέλος, οι χοές που προσφέρονταν στους νεκρούς αποτελούνταν από λάδι, κρασί και μέλι. 

Η ελιά και το λάδι στους νεότερους χρόνους και στη σύγχρονη εποχή

Στη Βυζαντινή αυτοκρατορία το ελαιόλαδο εξακολουθεί να αποτελεί σημαντικό εξαγώγιμο προϊόν, όμως εξαιτίας της υψηλής τιμής του η αγορά του αποτελεί προνόμιο των υψηλών κοινωνικών στρωμάτων. Μαζί με το σιτάρι και το κρασί αποτελούν τη λεγόμενη μεσογειακή τριάδα. Τα παραδοσιακά κέντρα ελαιοπαραγωγής διατηρούνται και προστίθεται και η παραγωγή των μοναστηριών, τα οποία έχουν στην κατοχή τους μεγάλες εκτάσεις ελαιώνων. Σε αρκετές περιόδους όμως γίνεται προσωρινή παύση εξαγωγών γιατί η Αυτοκρατορία αντιμετωπίζει μεγάλες ελλείψεις. Οι έμποροι ελιάς και λαδιού ονομάζονται εληγοί. 

Μαζί με το Βυζάντιο επικράτησε και ο χριστιανισμός. Η ελιά δεν παύει να είναι ιερό δέντρο για τους χριστιανούς. Άλλωστε η Παλαιά και η Καινή διαθήκη συμβολίζονται με δύο δέντρα ελιάς. Επίσης το Όρος των Ελαιών συνδέεται με τις πιο σημαντικές στιγμές της ζωής του Ιησού. Ήταν ο τόπος που επέλεξε για να προσευχηθεί με τους μαθητές του, ο τόπος που τον πρόδωσε ο Ιούδας και έγινε η σύλληψή του κι έπειτα από εκεί αναλήφθηκε στους ουρανούς.

Το ελαιόλαδο αποτελεί βασικό συστατικό του μύρου που χρησιμοποιείται στα μυστήρια της βάφτισης, του ευχέλαιου και του χρίσματος. Το παιδί που βαφτίζεται είναι αλείφεται με λάδι και πρέπει να παραμείνει άλουστο για τρεις ημέρες. Όμως το ελαιόλαδο κατέχει σημαίνοντα ρόλο και στα ταφικά έθιμα. Ο ιερέας σταυρώνει τον νεκρό με λάδι από το μεσαίο καντήλι της εκκλησίας. Επίσης σε κάποιες περιοχές υπάρχει η συνήθεια να φτιάχνει μια πάστα με χώμα, λάδι και κρασί με την οποία σφραγίζει τα μάτια του νεκρού. Η κατανάλωση μαύρων ελιών συνηθίζεται στα νεκρόδειπνα, γιατί θεωρείται πένθιμη λόγω του χρώματός της.  Ακόμη το ελαιόλαδο λειτουργεί ως καυστική ύλη για τα οικιακά καντήλια αλλά και τα καντήλια των ναών. Τέλος, στο μέρος όπου έχει πεθάνει κάποιος συνηθίζει να καίει ακοίμητο καντήλι.

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας γίνονται νομοθετικές ρυθμίσεις που αφορούν τον τρόπο παραγωγής, καλλιέργειας και επεξεργασίας της ελιάς, με σκοπό η Οθωμανική Αυτοκρατορία να εισπράττει φόρους. Η φορολογία γίνεται με τη μέθοδο της δεκάτης. Η κυριαρχία των Οθωμανών κάνει ακόμη πιο εύκολη την εξαγωγή ελαιολάδου, λόγω των μεγάλων ορίων και της δύναμης της αυτοκρατορίας. Οι κοινωνίες που τρέφονται από την ελαιοπαραγωγή εξακολουθούν να είναι εύρωστες οικονομικά και γίνονται ακόμη περισσότερο όταν ο λάδι ξεκινά να χρησιμοποιείται και στη σαπωνοποιία. 

Με την ίδρυση του ελληνικού κράτους το 1830 λαμβάνονται μέτρα ενίσχυσης της ελαιοκαλλιέργειας για να μπορέσει να ορθοποδήσει οικονομικά το νεοσύστατο κράτος. Η μεγάλη αλλαγή όμως θα έρθει μετά το 1870, όταν ξεκινά η λειτουργία των πρώτων ατμοκίνητων εργοστασίων που εκβιομηχανίζει την παραγωγή ελαιόλαδου.

Σήμερα η παράδοση των εξαγωγών συνεχίζεται, με το ελαιόλαδο και τις ελιές να αποτελούν σημαντικά εξαγώγιμα προϊόντα, χάρη στην υψηλή ποιότητά τους. Ακόμη και το κουκούτσι της ελιάς είναι χρήσιμο, καθώς χρησιμοποιείται για καυστική ύλη και για την παραγωγή πυρηνέλαιου. Η ελιά επιπλέον στηρίζει την οικονομία σε άγονες περιοχές, καθώς έχει τη δυνατότητα να ευδοκιμεί σε άγονα και ξηρά εδάφη. Υπολογίζεται ότι στη χώρα μας το 20% της καλλιεργήσιμης γης χρησιμοποιείται για την καλλιέργεια ελαιόδεντρων, υπάρχουν πάνω από 2.500 ελαιουργεία και 700.000 οικογένειες εξασφαλίζουν εισόδημα από την ελαιοπαραγωγή.

Η στενή και μακροχρόνια σχέση των ανθρώπων στη χώρα μας με την ελιά φαίνεται και στην καθημερινή γλώσσα. Πλήθος παροιμιών για την ελιά και το λάδι χρησιμοποιούνται καθημερινά για να περιγράψουν διάφορες καταστάσεις. Μερικές από αυτές είναι: Δεν έχει να λαδώσει ούτε το άντερό του, Δεν τρώγεσαι ούτε με λάδι ούτε με ξίδι, Άνθρωπος χωρίς υπομονή λυχνάρι δίχως λάδι, Η αλήθεια και το λάδι βγαίνουν πάντα πάνω, Ρίχνει λάδι στη φωτιά, Την έβγαλε λάδι, Δίχως λάδι δίχως ξίδι πώς θα κάνουμε ταξίδι, Να σε κάψω, Γιάννη, να σ’ αλείψω λάδι κ.ά.

Η σημασία της ελιάς όχι μόνο στην οικονομική ζωή της χώρας μας αλλά και στον πολιτισμό αναδεικνύεται στα μουσεία ελιάς και λαδιού που υπάρχουν ανά την Ελλάδα. Στις περισσότερες εκθέσεις γίνεται ιστορική αναδρομή της ελιάς στον πολιτισμό και τη θρησκεία και παρουσιάζεται διαχρονικά η εξέλιξη του τρόπου παραγωγής ελαιόλαδου.

Πηγές:

Βέμμος, Σ. Ιστορία και διαχρονική αξία της ελιάς για την Ελλάδα, στο edpa.gr/htmls/files/agro6/progr/2.pdf

Σταύρου, Τ. Ελιά: Η βιογραφία ενός δέντρου, Ηλίβατον Αθήνα: 2001

Η ελιά και το λάδι από την αρχαιότητα έως σήμερα, Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου, Αθήνα: 2003, στο editions.academyofathens.gr/epetirides/xmlui/handle/ 20.500.11855/459

Έρευνα-Συγγραφή: Παναγιώτα Μωυσιάδου