Ιστορία - Λαογραφία

Το Πάσχα στην Ελλάδα είναι μια από τις σημαντικότερες θρησκευτικές γιορτές. Μετά τη Σαρακοστή, οι πιστοί εισέρχονται στην εβδομάδα των Παθών και μέρα τη μέρα βιώνουν το Μαρτύριο του Ιησού. Όμως, παράλληλα με το Μαρτύριο οι πιστοί προετοιμάζονται και για την Ανάσταση και την ημέρα του Πάσχα, όπου οι εορτασμοί είναι λαμπροί σε ολόκληρη τη χώρα. Γιατί η ζωή νικά τον θάνατο, το φως νικά το σκοτάδι, η ελπίδα νικά τον φόβο. Πέρα από τα κοινά έθιμα, όπως είναι το βάψιμο των αυγών, η Ανάσταση το βράδυ του Σαββάτου και το Κυριακάτικο εορταστικό τραπέζι, ορισμένες περιοχές της Ελλάδας διαφοροποιούνται σε κάποιες συνήθειες και κάποια έθιμα ή τηρούν τα ίδια έθιμα προσαρμοσμένα στον δικό τους τόπο. Ας δούμε ποιες περιοχές είναι αυτές και ας γνωρίσουμε τα ιδιαίτερα έθιμά τους.

Θαλάσσιοι Επιτάφιοι

Σε αρκετές περιοχές που έχουν θάλασσα και κυρίως στα νησιά συνηθίζεται η περιφορά του Επιταφίου να γίνεται διά θαλάσσης ή ο Επιτάφιος να έρχεται σε επαφή με τη θάλασσα. Στον Τυρό Κυνουρίας οι δύο Επιτάφιοι συναντιούνται στην παραλιακή οδό και σε κλίμα κατάνυξης και με τη συνοδεία ψαροκάικων με αναμμένα κεριά διασχίζουν τον δρόμο για να αγιαστούν και τα ύδατα. Στην Ύδρα οι βαστάζοι του Επιτάφιου μπαίνουν στο νερό μέχρι τα γόνατα και ακουμπούν τα πόδια του Επιταφίου στο θαλασσινό νερό για να ευλογηθεί. Στη συνέχεια κάνουν δέηση, για να έχουν οι ναυτικοί που ταξιδεύουν ήρεμη θάλασσα και ασφαλή επιστροφή στο νησί. Στην Τήνο το κλίμα είναι εξίσου κατανυκτικό και πένθιμο. Επτά Επιτάφιοι από τη Χώρα συγκεντρώνονται στην προβλήτα. Οι κόρνες από τις βάρκες και τα καράβια της γραμμής αντηχούν, χαιρετίζοντας έτσι τον Επιτάφιο. Ο Επιτάφιος της ενορίας του Αγίου Νικολάου μπαίνει στη θάλασσα με αναμμένους πυρσούς και έναν φλεγόμενο σταυρό.

Τα Πάθη του Ιησού στην Πάρο

Η αναβίωση ενός ξεχωριστού εθίμου, που ξεκίνησε στις αρχές του 20ού αιώνα, συνεχίζεται μέχρι και στις μέρες μας στη Μάρπησσα της Πάρου. Το έθιμο αφορά την αναπαράσταση των Παθών από τους κατοίκους του χωριού. Εμπνεύστριά του ήταν μια δασκάλα του χωριού, η Βασιλεία Καφούρου-Ασωνίτη, το 1924. Αρχικά στις παραστάσεις έπαιρναν μέρος μόνο κορίτσια. Τώρα πια, επειδή οι παραστάσεις έχουν τριπλασιαστεί, συμμετέχουν όλοι οι νέοι του χωριού και φυσικά ο Σύλλογος Γυναικών. Ακόμη κι αυτοί που δεν ζουν πια στο νησί επιστρέφουν για να συμμετέχουν στο δρώμενο.

Οι αναπαραστάσεις είναι όσο το δυνατόν πιο πιστές. Ειδικές ενδυμασίες προετοιμάζονται όλο τον χρόνο και το κλίμα είναι βαρύ και πένθιμο όπως αρμόζει στις ημέρες. Οι επισκέπτες έχουν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν τον Μυστικό Δείπνο, τη Μαρία Μαγδαληνή να πλένει τα πόδια του Ιησού, την προσευχή του Ιησού στο όρος των Ελαιών, την ανάβασή του στον Γολγοθά, τη σταύρωση, την αποκαθήλωση και την ταφή.  

Το έθιμο του νεκρού Ζαφείρη

Στην Ήπειρο αλλά και σε πολλές περιοχές της Μακεδονίας, την Κυριακή του Πάσχα αναβιώνει το έθιμο του Ζαφείρη. Το έθιμο είναι γνωστό και ως Μαγιόπουλο ή Φουσκοδέντρι. Συμμετέχουν κυρίως παιδιά, γι’ αυτό πολλοί το χαρακτηρίζουν παιδικό παιχνίδι κι όχι έθιμο. Ένα παιδί υποδύεται τον νεκρό Ζαφείρη. Τα υπόλοιπα μαζεύονται γύρω του, τον στολίζουν με λουλούδια και τον μοιρολογούν. Το τραγούδι που λένε, όπως το κατέγραψε η Δόμνα Σαμίου, είναι το εξής:

Ζαφείρη μ’ κοντοστρόγγυλε και κοντομαζωμένε,

εσκούριασαν οι κλειδωνιές, χορτάριασαν οι πόρτες,

άφ’κες τα σπίτια χάρβαρα, τους φούρνους γκρεμισμένους,

άφ’κες και τη γυναίκα σου με την κοιλιά γεμάτη.

– Για σούκ’ Ζαφείρη μ’ να μας δεις, Ζαφείρη μ’ να μας πκιάκεις.

– Με τι ματάκια για να δω, να δω να περβατήσω,

που ρέψαν τα ματάκια μου σαν το μαργαριτάρι,

που κόπ’καν τα χεράκια μου και τα ποδαράκια μου.

– Σου λύνουμε τα χέρια σου, σου λύνουμε τα πόδια.

Τώρα που ήρθ’ η Άνοιξη και γέμ’σε η γης λουλούδια,

τώρα και συ Ζαφείρη μου ξύπνα απ’ τον βαρύν ύπνο.

Για σούκ’ Ζαφείρη μ’ να μας πκιάκεις,

για σούκ’ να μας κυν’γήσεις.

Στο τέλος ο Ζαφείρης «ανασταίνεται» και αρχίζει να κυνηγάει τα παιδιά. Όποιο θα πέσει στα χέρια του θα είναι ο νεκρός Ζαφείρης του επόμενου γύρου ή της επόμενης χρονιάς.

Το κάψιμο του Ιούδα

Μπορεί ο Χριστός να δίδαξε τη συγχώρεση και την αγάπη, όμως ο λαϊκός άνθρωπος δεν μπορεί να συγχωρήσει τον Ιούδα για την προδοσία του. Έτσι, σε πολλές περιοχές της Ελλάδας κάθε χρόνο καίνε τον Ιούδα. Στην Τεμένη Αιγίου το κάψιμο συνοδεύεται από δρώμενο την Κυριακή του Πάσχα. Οι κάτοικοι μαζεύονται στην πλατεία του χωριού και κάνουν τη δίκη του Ιούδα. Όταν η δίκη ολοκληρωθεί η ετυμηγορία είναι πάντα η ίδια: Ο Ιούδας πρέπει να καεί. Έτσι, ανάβουν μια μεγάλη φωτιά και καίνε το ομοίωμα του Ιούδα. Στην Άρτα η μεγάλη φωτιά που θα καεί ο Ιούδας ξεκινάει να καίει από τη Μεγάλη Πέμπτη στο προαύλιο της εκκλησίας. Το κάψιμο του Ιούδα γίνεται το Μεγάλο Σάββατο, μετά την Ανάσταση. Στη Μονεμβασιά το ομοίωμα του Ιούδα καίγεται το μεσημέρι της Κυριακής του Πάσχα. Οι πιστοί μάλιστα τοποθετούν στο ομοίωμα εκτός από ρούχα και εκρηκτικές ύλες κι έτσι το θέαμα είναι εντυπωσιακό. Στη Ρόδο το έθιμο ονομάζεται Καλαφουνός. Η φωτιά ξεκινάει να καίει από το Μεγάλο Σάββατο στο κέντρο της πλατείας. Την Κυριακή του Πάσχα οι άντρες που πρόκειται να παντρευτούν βάζουν φωτιά στον Ιούδα. Την επόμενη μέρα το προεδρείο του εθίμου δικάζει όλους τους συμμετέχοντες κι όσοι καταδικάζονται ότι δεν τήρησαν τους κανόνες του εθίμου πληρώνουν χρηματικό πρόστιμο που χρησιμοποιείται για φιλανθρωπικούς σκοπούς.

Η κούνια της Λαμπρής

Ένα έθιμο που μάλλον κρατά τις ρίζες του από την αρχαία Ελλάδα αναβιώνει κάθε χρόνο τη Δευτέρα του Πάσχα σε αρκετές περιοχές της χώρας μας και είναι η κούνια της Λαμπρής. Στην Κύθνο η κούνια στήνεται στην κεντρική πλατεία και στολίζεται με αγριολούλουδα. Στην κούνια λικνίζονται οι νέοι λέγοντας τραγούδια της Λαμπρής. Όποιο ζευγάρι καθίσει στην κούνια θεωρείται ότι δεσμεύεται να παντρευτεί. Σε αρκετά χωριά της Λέσβου στήνονται κούνιες και το λίκνισμα των νέων κρατάει μέχρι την Ανάληψη.