Ιστορία - Λαογραφία

Τα κάλαντα στη χώρα μας συνηθίζουν να ψάλλονται τις παραμονές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. Είναι ένα ιδιαίτερα διαδεδομένο και δημοφιλές έθιμο, για την αναβίωση του οποίου είναι συνήθως υπεύθυνα τα μικρά παιδιά της τοπικής κοινωνίας. Η απαρχές του χάνονται στα βάθη των αιώνων, με πολλούς ερευνητές να υποστηρίζουν ότι ξεκίνησαν τη ρωμαϊκή εποχή ή την εποχή του Βυζαντίου, κι άλλους να εντοπίζουν φανερή ομοιότητα με το έθιμο την Ειρεσιώνης στην αρχαία Ελλάδα. 

Τα κάλαντα χαρακτηρίζονται ευχετήρια και αγύρτικα τραγούδια. Ευχετήρια γιατί στους στίχους τους συναντάμε πολλές ευχές, που σχετίζονται με καλοτυχία, συνήθως για τον νοικοκύρη του σπιτιού και αγύρτικα γιατί τα παιδιά γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι για να τα τραγουδήσουν και να διεκδικήσουν κάποιο φιλοδώρημα. Παρόλο που η λέξη «κάλαντα» είναι συνδεδεμένη στο μυαλό μας με το Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων, και ιδιαίτερα τα Χριστούγεννα με το Καλήν εσπέραν άρχοντες και την παραμονή Πρωτοχρονιάς με το Αρχιμηνιά κι Αρχιχρονιά, κάλαντα θεωρούνται όλα τα τραγούδια που τραγουδιούνται από τα παιδιά από πόρτα σε πόρτα οποιαδήποτε στιγμή του χρόνου, δηλαδή ανήμερα των Φώτων, το Σάββατο του Λαζάρου, την Κυριακή των Βαΐων και την Μεγάλη Παρασκευή. Παλαιότερα στις μέρες αυτές προστίθονταν και η 1η του Μάρτη, ημέρα των «χελιδονισμάτων» για το καλωσόρισμα της άνοιξης, έθιμο που στις μέρες μας έχει πια εκλείψει.

Στην αρχαία Ελλάδα, έθιμο ανάλογο με τα κάλαντα ήταν η Ειρεσιώνη, που θεωρείται και πρόδρομος του στολισμού χριστουγεννιάτικου δέντρου. Η Ειρεσιώνη ήταν ένα στολισμένο κλαδί ελιάς που περιέφεραν παιδιά από σπίτι σε σπίτι, τραγουδώντας ένα συγκεκριμένο τραγούδι και διεκδικώντας το φιλοδώρημά τους. Η Ειρεσιώνη ψάλλονταν το φθινόπωρο, τις μέρες κοντά στη φθινοπωρινή ισημερία και ήταν στολισμένη με λευκό και κόκκινο μαλλί, φθινοπωρινούς καρπούς όπως καρύδια, αμύγδαλα, φουντούκια, αλλά και φιαλίδια που περιείχαν κρασί ή ελαιόλαδο. Αποτελούσε σύμβολο γονιμότητας, καθώς σηματοδοτούσε το κλείσιμο μιας πολύ παραγωγικής περιόδου, που ήταν το καλοκαίρι, την αναζωογόνηση της φύσης με τις φθινοπωρινές βροχές και την προετοιμασία των θαμμένων καρπών που θα γίνονταν τα νέα φυτά. Στους στίχους του αναφέρονταν ευχές και πολυχρονισμοί για τους οικοδεσπότες. Αφού τα παιδιά ολοκλήρωναν την περιήγησή τους σε όσα περισσότερα σπίτια μπορούσαν κρεμούσαν το κλαδί της Ειρεσιώνης στην εξώπορτα του σπιτιού ή στις στήλες των ναών, όπου και παρέμενε για μία ολόκληρη χρονιά μέχρι να αντικατασταθεί με την επόμενη. Ίσως αυτό το κλωνάρι να αντικαταστάθηκε με τα χρόνια με το σπασμένο ρόδι που κρεμάνε στην εξώπορτα την ημέρα της Πρωτοχρονιάς σε πολλές περιοχές της χώρας μας. Με τον καιρό η Ειρεσιώνη καθιερώθηκε και την άνοιξη, και σταδιακά έδωσε το όνομά της σε όλα τα ευχετικά και επαινετικά τραγούδια που συνηθίζονταν να ψάλλονται σε πολλές γιορτές, όπως ήταν τα «Χελιδονίσματα» ή τα «Κορωνίσματα».  

Το έθιμο, ελαφρώς παραλλαγμένο -όσων αφορά κυρίως το όνομα- συνεχίστηκε και στη ρωμαϊκή εποχή. Ο χρόνος τέλεσής του μεταφέρθηκε την 1η Ιανουαρίου, ημέρα που ορίστηκε με το ρωμαϊκό ημερολόγιο ως η πρώτη μέρα του χρόνου. Το σημερινό όνομά τους το χρωστάνε στην περίοδο εκείνη, καθώς καθιερώθηκε να ψάλλονται στη ρωμαϊκή γιορτή των Καλένδων, κατά την οποία οι Ρωμαίοι συνήθιζαν να ανταλλάσσουν ευχές και δώρα για τον καινούργιο χρόνο. Επομένως από το ρωμαϊκό calendae προέκυψε η ονομασία κάλαντα. 

Με την επικράτηση της βυζαντινής αυτοκρατορίας αλλά και του χριστιανισμού, τα έθιμα αυτά θεωρήθηκαν ειδωλολατρικά και παγανιστικά. Οι συνήθειες όμως ολόκληρων αιώνων -που σχετίζονται μάλιστα με την επίκληση για καλοτυχία και γονιμότητα- είναι πολύ ισχυρές και είναι δύσκολο να απαλειφθούν λόγω της έλευσης μιας νέας θρησκείας. Οι απλοί άνθρωποι λοιπόν συνέχισαν την τέλεση του εθίμου με αποτέλεσμα τελικά να ενσωματωθεί στη χριστιανική θρησκεία. Με τη σύσταση μάλιστα του χριστιανικού εορτολογίου τα κάλαντα μεταφέρονται και σε άλλες σημαντικές γιορτές της ορθοδοξίας, δημιουργώντας έτσι έναν πλούτο εορταστικών εκδηλώσεων ανάλογα με κάθε περιοχή της χώρας μας. Σε αρκετές περιπτώσεις μάλιστα οι καλαντιστές ψάλλουν τα κάλαντα μεταμφιεσμένοι, πιθανώς εξαιτίας καταλοίπων παγανιστικών και βακχικών τελετών. 

Στις μέρες μας τα κάλαντα αποτελούν μια αγαπημένη συνήθεια των παιδιών, που περνά από γενιά σε γενιά. Τις παραμονές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς οι δρόμοι κατακλύζονται από μικρές ομάδες παιδιών που χτυπούν ρυθμικά τα μεταλλικά τους τριγωνάκια. Μετά την ερώτηση «Να τα πούμε;» και την κατάφαση του οικοδεσπότη αρχίζουν να αντηχούν οι χαρούμενες φωνούλες. Παρά τις επιμέρους αλλαγές που έχει υποστεί η όλη διαδικασία, το έθιμο στην ουσία του παραμένει το ίδιο. Οι κυριότερες μεταβολές είναι οι εξής:

• Πλέον οι καλαντιστές ντύνονται με τα καθημερινά τους ρούχα και δεν μεταμφιέζονται, όπως συνήθιζαν παλαιότερα. 
• Τα παραδοσιακά όργανα και πολλές φορές οι ολόκληρες ορχήστρες που έπαιζαν από σπίτι σε σπίτι έχουν αντικατασταθεί από το μελωδικό τριγωνάκι.
• Έχουν υποχωρήσει οι ιδιαίτερες παραλλαγές κάθε τόπου και σε όλη τη χώρα έχουν επικρατήσει συγκεκριμένοι τύποι τραγουδιών, όπως είναι το Καλήν εσπέραν Άρχοντες και το Αρχιμηνιά κι Αρχιχρονιά.
• Το φιλοδώρημα των παιδιών δεν αποτελείται πια από καρπούς και τρόφιμα, αλλά από χρήματα.

Όσες αλλαγές κι αν έχουν γίνει  το έθιμο στην καρδιά του παραμένει το ίδιο. Άλλωστε η ίδια η ιστορία μας έχει δείξει ότι, αν κάποιο έθιμο δεν αλλάζει και δεν προσαρμόζεται ανάλογα με την εποχή του, καταλήγει απλά στην αναβίωσή του και όχι στη βίωσή του από τους συντελεστές. Τα κάλαντα ευτυχώς ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία και αποτελούν είναι δυναμικό ζωντανό κομμάτι της κοινωνίας μας, με τα παιδιά να ανυπομονούν κάθε χρόνο να φτάσουν οι μέρες των γιορτών και να τραγουδήσουν από σπίτι σε σπίτι. 

Πηγές:

Κιούση, Β. Τα κάλαντα στα Μεσόγεια, στο emena.gr/wp-content/uploads/2009/01/349-378_kiousi.pdf

Παπαεμμανουήλ, Π. Κάλαντα και θρήνοι Αιγαίου και Προποντίδας και η σχέση τους με τη Βυζαντινή μουσική, μεταπτυχιακή εργασία, στο ikee.lib.auth.gr/record/133635/files/GRI-2014-11681.pdf

Ρουκούδης, Ι. Τα κάλαντα του Δωδεκαημέρου: Οι ρίζες και το περιεχόμενο μιας τελετουργίας σε εξέλιξη, στο ikee.lib.auth.gr/record/133635/files/GRI-2014-11681.pdf

Έρευνα-Κείμενο: Παναγιώτα Μωυσιάδου