Ιστορία - Λαογραφία

Το 2021 αποτελεί σημαντική χρονιά για τη χώρα μας, γιατί φέτος συμπληρώνονται 200 χρόνια από την κήρυξη της Επανάστασης, με σκοπό την απελευθέρωση των Ελλήνων από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η κήρυξη της Επανάστασης μπορεί να έγινε το 1821, ωστόσο οι ζυμώσεις και η προετοιμασία της ξεκίνησαν αρκετές δεκαετίες πριν. Γεγονότα που συνέβησαν στην Ευρώπη και Έλληνες που κατοικούσαν εκεί έπαιξαν καταλυτικό ρόλο και προετοίμασαν κατάλληλα το έδαφος για την Επανάσταση, που μέχρι τότε έμοιαζε ουτοπική στους υπόδουλους Έλληνες.

Στις κατά τόπους περιφέρειες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που διοικούνταν από Πασάδες συχνά πυκνά αναζωπυρώνονταν μικρές ή μεγάλες εξεγέρσεις, με αιτήματα όπως περισσότερες ελευθερίες για τους υπόδουλους αλλά και χαμηλότερη φορολογία. Οι πρώτες έντονες συγκρούσεις, τα λεγόμενα «Ορλωφικά», έγιναν κατά τη διάρκεια του Ρωσοτουρκικού πολέμου του 1768-1774. Οι Έλληνες, υποστηρίζοντας τους Ρώσους και με τη βοήθεια των αδελφών Θεόδωρου και Αλέξιου Ορλώφ, οργανώνουν επαναστατικές κινήσεις στη Στερεά Ελλάδα, την Κρήτη και την Πελοπόννησο. Δυστυχώς οι κατά τόπους επαναστάσεις καταλήγουν σε ήττα των Ελλήνων. Ωστόσο η συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή (1774) παρέχει ένα σημαντικό προνόμιο στους υπόδουλους: Ελληνικά εμπορικά πλοία μπορούν πια να πλέουν  ανενόχλητα στο Αιγαίο, τη Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα χρησιμοποιώντας τη ρωσική σημαία.

Η συνέχεια των πολεμικών συγκρούσεων της Ρωσίας με την Οθωμανική Αυτοκρατορία την περίοδο 1787-1792 αποδυναμώνει ακόμη περισσότερο τους κατακτητές, οι οποίοι αναγκάζονται να παραχωρήσουν περισσότερα προνόμια στους Έλληνες υπό τον φόβο της Ρωσίας. Έτσι, οι υπόδουλοι μπορούν να κατασκευάζουν καράβια στα νησιά του Αιγαίου και έχουν μεγάλη ελευθερία κινήσεων. Αποτέλεσμα αυτού είναι η ανάπτυξη του ελληνικού εμπορίου.

Την ίδια περίοδο, στα μέσα του 18ου αιώνα, Ευρωπαίοι λόγιοι, επηρεασμένοι από τα ρεύματα του ρομαντισμού και του κλασικισμού, ρίχνουν το βλέμμα τους στην Ελλάδα, φέρνουν στο προσκήνιο τα επιτεύγματα και τη διανόηση της αρχαίας Ελλάδας και τα συγκρίνουν με το εξαντλημένο έθνος που τελεί υπό Οθωμανική κατοχή. Ανάμεσά τους οι Goethe, Schiller, Choiseul-Gouffier, Chateaubriand και ο λόρδος Byron. Πολλοί από αυτούς επισκέπτονται τη χώρα μας και μεταφέρουν αυτές τις εντυπώσεις στις πατρίδες τους, καταφέρνοντας έτσι να ανοίξει η συζήτηση σε ευρωπαϊκό επίπεδο για την απελευθέρωση της Ελλάδας.

Το πνεύμα και η διανόηση στάθηκαν για την Ελληνική Επανάσταση εξίσου σημαντικά με τον ένοπλο αγώνα. Αποτέλεσαν τις σπίθες για να ανάψει τελικά μια μεγάλη φωτιά. Τις σπίθες αυτές, που ξεκίνησαν να δημιουργούνται από την κήρυξη της Γαλλικής Επανάστασης το 1789, φρόντισαν να τις κρατήσουν ζωντανές οι Έλληνες λόγιοι που κατοικούσαν στην Ευρώπη. Οι ιδέες και τα ιδανικά της Γαλλικής Επανάστασης επηρεάζουν καταλυτικά τους Έλληνες λόγιους του εξωτερικού, οι οποίοι συντάσσουν επαναστατικά κείμενα με σκοπό να επηρεάσουν και να κινητοποιήσουν τους υπόδουλους Έλληνες. Ανάμεσα σε αυτούς και ο Ρήγας Φεραίος. Κείμενά του δημοσιεύονται στην πρώτη ελληνική εφημερίδα «Εφημερίς» που εκδίδεται στη Βιέννη.

Με την έκδοση της εφημερίδας «Εφημερίς» ξεκινά μια περίοδος εκδόσεων κειμένων πολύ σημαντικών για τον προσδιορισμό της ταυτότητας της Ελλάδας ως εν δυνάμει αυτόνομης χώρας αλλά και για την προετοιμασία της Επανάστασης. Το 1791 τυπώνεται πάλι στη Βιέννη η «Γεωγραφία Νεωτερική» του Δανιήλ Φιλιππίδη και Γεωργίου Κωνσταντά. Το βιβλίο αυτό προσδιορίζει την περιοχή της Ελλάδας και είναι εμπλουτισμένο με θρησκευτικά, δημογραφικά, γλωσσολογικά σχόλια. Αναφέρεται επίσης στην οικονομική εκμετάλλευση των υπόδουλων από τους Οθωμανούς. Σε συνέχεια των επαναστατικών εκδόσεων ο Ρήγας Φεραίος εκδίδει το 1796 τη Χάρτα της Ελλάδος και το Σύνταγμα της Ελληνικής Δημοκρατίας, δύο κείμενα εμβληματικά, που τελικά του στοίχισαν τη ζωή του.

Το 1801 ξεκινά μια προσπάθεια πνευματικής ανάπτυξης των υπόδουλων Ελλήνων αλλά και έμμεση προετοιμασία τους για την Επανάσταση. Με την οικονομική ενίσχυση εμπόρων του εξωτερικού, κοινοτήτων, συντεχνιών και της Εκκλησίας ιδρύονται ελληνικά σχολεία στη Βαλκανική χερσόνησο, στο Αιγαίο και στα παράλια της Μικράς Ασίας. Εκεί διδάσκονται αρχαίοι συγγραφείς, αρχαία ιστορία και γεωγραφία. Μερικά χρόνια αργότερα, το 1813, η προσπάθεια αυτή εντείνεται με την ίδρυση της «Φιλόμουσου Εταιρείας» στην Αθήνα από Έλληνες και Ευρωπαίους λόγιους. Η Εταιρεία έχει την υποστήριξη της Μεγάλης Βρετανίας, γεγονός που συμβάλλει στην απρόσκοπτη λειτουργία της.

Μετά από δεκαετίες ζυμώσεων οι συνθήκες για να ξεκινήσει η Επανάσταση ωριμάζουν. Αποτέλεσμα αυτού η σύσταση της «Φιλικής Εταιρείας», που υπήρξε σταθμός για την έναρξη της Επανάστασης. Πρωτεργάτες υπήρξαν οι Εμμανουήλ Ξάνθος, Αθανάσιος Τσακάλωφ, Νικόλαος Σκουφάς. Το 1820 την ηγεσία της Εταιρείας αναλαμβάνει ο Φαναριώτης Αλέξανδρος Υψηλάντης, ο οποίος τον Φεβρουάριο του 1821 κηρύσσει την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης από το Ιάσιο της Μολδαβίας, με την κυκλοφορία της επαναστατικής προκήρυξης «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος».

Στο παρόν αφιέρωμα για τη συμπλήρωση των 200ων χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, θα επιχειρήσουμε να φωτίσουμε μερικές πτυχές του πολύχρονου αγώνα των Ελλήνων για την ελευθερία τους: Τις απαρχές της Επανάστασης, τις αγωνίστριες και τους αγωνιστές, τους λόγιους υποστηρικτές και τους φιλέλληνες καθώς και τις μάχες που έπαιξαν τον σημαντικότερο ρόλο στη θετική έκβαση του αγώνα.