Ιστορία - Λαογραφία

Τα Ελευσίνια Μυστήρια αποτελούσαν μια πολύ σημαντική γιορτή της αρχαιότητας. Αν και η ιστορία τους χάνεται στα βάθη των αιώνων -με πολλούς να υποστηρίζουν ότι η τέλεσή τους ξεκίνησε τη Μινωική εποχή- έφτασαν στο αποκορύφωμά τους κατά τη διάρκεια των κλασικών χρόνων της Αθήνας. Οι τελετές των Μυστηρίων ήταν αφιερωμένες στη θεά Δήμητρα και στην κόρη της την Περσεφόνη. Σύμφωνα με τον Ομηρικό ύμνο, που είναι ουσιαστικά και η μοναδική πηγή που έχουμε, τα Ελευσίνια Μυστήρια τα δίδαξε η θεά Δήμητρα στους κατοίκους της Ελευσίνας και τους διέταξε να τα τελούν προς τιμήν της.

Ο μύθος

Όλα ξεκίνησαν όταν η κόρη της Δήμητρας, η Περσεφόνη, απήχθη από τον Πλούτωνα, τον θεό του Κάτω Κόσμου, μια μέρα που αμέριμνη μάζευε λουλούδια στους αγρούς. Ο Πλούτωνας την είδε και θέλησε να την κάνει γυναίκα του. Ζήτησε τότε την άδεια του Δία, που ήταν ο πατέρας της. Εκείνος του το επέτρεψε και ο Πλούτωνας μεταμορφώθηκε σε έναν πανέμορφο νάρκισσο. Όταν η Περσεφόνη πλησίασε για να θαυμάσει από κοντά το άνθος του, ο θεός πήρε την πραγματική του μορφή, η γη άνοιξε και χάθηκε στα έγκατά της μαζί με την Περσεφόνη. Μόνο η Εκάτη και ο Ήλιος είχαν δει τι είχε συμβεί. Πριν χαθεί στο αιώνιο σκότος η Περσεφόνη πρόλαβε να βγάλει μια δυνατή κραυγή που την άκουσε η μητέρα της.

Αμέσως η Δήμητρα βάλθηκε να την αναζητά κρατώντας δάδες αναμμένες, και μήτε έφαγε μήτε ήπιε όλες τις μέρες που την έψαχνε και δεν την έβρισκε. Εννιά μέρες κράτησε αυτό και τη δέκατη συνάντησε την Εκάτη η οποία πήγε μαζί της στον Ήλιο για να μάθουν τι ακριβώς είχε συμβεί. Εκείνος τους πληροφόρησε για την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα, έχοντας τη συγκατάθεση του Δία. Θυμωμένη άφησε τους θεούς κι άρχισε να περιπλανιέται στη γη. Αποκαμωμένη έφτασε μέχρι την Ελευσίνα και με τη μορφή γριάς γυναίκας κάθισε δίπλα σε ένα πηγάδι για να ξαποστάσει. Εκεί που καθόταν και έκλαιγε τη συνάντησαν οι κόρες του βασιλιά Κελεού και της πρότειναν να πάει μαζί τους στο παλάτι ως τροφός του νεογέννητου αδερφού τους. Η Δήμητρα δέχτηκε και παρουσιάστηκε μαζί τους στο παλάτι. Η υπηρέτρια Ιάμβη, βλέποντας τη στεναχώρια της προσπάθησε με αστεία να την κάνει να γελάσει και τελικά τα κατάφερε. Τότε η Δήμητρα ζήτησε να πιει το ποτό κυκεώνα.

Η θεά ανέλαβε την ανατροφή του νεογέννητου κι αποφάσισε να το κάνει αθάνατο. Κάθε μέρα το τάιζε αμβροσία και τις νύχτες το έβαζε μέσα στη φωτιά. Η βασίλισσα ωστόσο, που απόρησε με την ξαφνική ανάπτυξη του παιδιού της, μια νύχτα παρακολούθησε κρυφά τις κινήσεις της. Όταν είδε τη Δήμητρα να βάζει το παιδί της στη φωτιά άρχισε να φωνάζει με τρόμο. Τότε η θεά θυμωμένη αναγκάστηκε να αποκαλύψει την ταυτότητά της και διέταξε να χτίσουν ναό προς τιμήν της, δίπλα στην αγέλαστο πέτρα -στο μέρος όπου την είχαν συναντήσει οι κόρες του βασιλιά- και με θυσίες να την εξευμενίσουν. 

Παρέμεινε όμως στη γη και δεν πήγε στον Όλυμπο μαζί με τους θεούς. Κι όσο ήταν λυπημένη και απελπισμένη άλλο τόσο η γη δεν καρποφορούσε και κόντευε να αφανιστεί το γένος των ανθρώπων από την πείνα. Έστειλε τότε ο Δίας θεούς και θεές να της μιλήσουν και να την μεταπείσουν μα εκείνη δεν υπέκυπτε στις ικεσίες. Η γη θα καρποφορούσε ξανά μόνο όταν θα έβλεπε την κόρη της. Έτσι, ο Δίας διέταξε τον Πλούτωνα να αφήσει την Περσεφόνη να επιστρέψει στη μητέρα της. Πριν φύγει όμως η Περσεφόνη για τον πάνω κόσμο ο θεός της έδωσε να φάει ρόδι κι αυτό -σαν μια συμβολική τελετή γάμου- την ανάγκαζε να επιστρέφει το ένα τρίτο του έτους στον Κάτω Κόσμο.

Η Δήμητρα δέχτηκε την κόρη της με μεγάλη χαρά κι η γη καρποφόρησε ξανά. Έπειτα δίδαξε στον Τριπτόλεμο, τον Διοκλή, τον Πολύξενο και τον Εύμολπο τη μυστική τελετουργία των Ελευσίνιων Μυστήριων, με τη διαταγή η τελετουργία να μην αποκαλύπτεται έξω από τον κύκλο των μυημένων.

Η τελετουργία των Ελευσίνιων Μυστηρίων

 Τα Ελευσίνια Μυστήρια τελούνταν δύο φορές τον χρόνο. Τα Ελάσσονα ή Εν Άγραις μυστήρια τελούνταν τον μήνα Ανθεστηριώνα (Φεβρουάριος) στην Αθήνα και διαρκούσαν τρεις ημέρες. Πιστεύεται ότι ήταν ένα προπαρασκευαστικό στάδιο για τα Μείζονα Μυστήρια, στο οποίο γίνονταν καθαρμοί στον ποταμό Ιλισό, νηστεία και θυσίες. Ήταν απαραίτητο κάποιος να μυηθεί στα Ελάσσονα Μυστήρια για να μπορεί να πάρει μέρος και στα Μείζονα.

Τα Μείζονα Ελευσίνια Μυστήρια τελούνταν τον μήνα Βοηδρομίωνα (Σεπτέμβριος) και διαρκούσαν εννέα μέρες, όσες μέρες δηλαδή περιπλανιόταν η Δήμητρα σε αναζήτηση της κόρης της. Είχαν δικαίωμα συμμετοχής όλοι οι πολίτες, οι γυναίκες αλλά και άνθρωποι από άλλα μέρη, με μοναδική προϋπόθεση να μην έχουν διαπράξει φόνο και να μιλούν ελληνικά, για να καταλαβαίνουν την τελετουργία.  Δύο οικογένειες της Ελευσίνας είχαν την ευθύνη της οργάνωσης, οι Ευμολπίδες και οι Κήρυκες. Από την πρώτη οικογένεια προερχόταν ο Ιεροφάντης και από τη δεύτερη ο Δαδούχος και ο Ιεροκήρυκας. Πριν από την έναρξή τους γινόταν δίμηνη εκεχειρία, ώστε να μπορέσουν να ταξιδέψουν οι πιστοί. 

Την πρώτη μέρα των Μυστηρίων οι ιερείς και οι ιέρειες έβγαζαν τα ιερά αντικείμενα από τον ναό και με συνοδεία τα πήγαιναν στην Αθήνα, μέσω της Ιεράς Οδού, και τα τοποθετούσαν στην Ακρόπολη. 

Τη δεύτερη μέρα γινόταν ο Αγυρμός, δηλαδή η συγκέντρωση των Μυστών στην Ποικίλη Στοά της Αγοράς και η επίσημη έναρξη των Μυστηρίων.

 Την τρίτη ημέρα η πόλη αντηχούσε με τη φράση «Άλαδε Μύσται», που ήταν προτροπή οι μύστες να κάνουν καθαρτήριο μπάνιο στη θάλασσα του Φαλήρου μαζί με ένα χοιρίδιο που προοριζόταν για θυσία.

Η επόμενη ημέρα ήταν μέρα πένθους και νηστείας. Οι μύστες κατέφευγαν στον ναό της θεάς Δήμητρας όπου θυσιαζόταν το χοιρίδιο αντί για τους ίδιους.

Ακολουθούσε η Ασκληπιεία ή Επιδαύρια, που ήταν αφιερωμένη στον Ασκληπιό. 

Η 19η ημέρα του Βοηδρομίωνα ήταν η πιο πανηγυρική. Οι παλιοί μύστες έμεναν στην Αθήνα για να κάνουν θυσίες για τον θεό Διόνυσο ενώ οι νέοι έπαιρναν τα ιερά αντικείμενα και επέστρεφαν με τη συνοδεία πομπής στην Ελευσίνα. Κατά μήκος της Ιεράς Οδού έκαναν στάσεις για να τελέσουν θυσίες και να αποδώσουν προσφορές. Στη γέφυρα του Κηφισού  περίμεναν την πομπή οι κάτοικοι της Ελευσίνας και τους υποδέχονταν με πειράγματα και αστεία, σε ανάμνηση των αστείων της Ιάμβης που έκανε τη θεά Δήμητρα να γελάσει. Τα ιερά αντικείμενα επέστρεφαν στη θέση τους και οι εορτασμοί συνεχίζονταν όλο το βράδυ. 

Η επόμενη μέρα ήταν η πιο σημαντική, γιατί ήταν η ημέρα της μύησης. Κανείς δεν ξέρει τι ακριβώς γινόταν. Το σίγουρο είναι ότι οι μυημένοι έφευγαν από εκεί έχοντας μικρότερο φόβο για τον θάνατο. Τη μυστικότητα των Μυστηρίων σφράγιζε ένας όρκος σιωπής που όποιος τον παρέβαινε έπρεπε να θανατωθεί. Το μόνο που ξέρουμε με σιγουριά είναι ότι η διαδικασία μύησης περιλάμβανε τα δρώμενα, τα δεικνυόμενα και τα λεγόμενα. Ερευνητές υποστηρίζουν ότι γινόταν θεατρική αναπαράσταση του μύθου της Δήμητρας και της Περσεφόνης καθώς και θέαση των ιερών αντικειμένων. 

Η επόμενη νύχτα ήταν η νύχτα της Εποπτείας. Σε αυτή συμμετείχαν μόνο όσοι είχαν μυηθεί τον προηγούμενο χρόνο. Η τελετουργία γινόταν μέσα στο Τελεστήριο, έναν χώρο που μπορούσε να φιλοξενήσει μέχρι και 3000 άτομα. Σύμφωνα με την παράδοση οι μύστες συγκεντρώνονταν εκεί για να δουν την Περσεφόνη. Στο τέλος της τελετουργίας ο Ιεροφάντης εμφάνιζε ένα στάχυ από σιτάρι, σύμβολο της θεάς Δήμητρας. 

Την τελευταία μέρα την ονόμαζαν πλημοχόη. Ήταν η μέρα κατά την οποία γινόντουσαν αφιερώματα στους χθόνιους θεούς και τους νεκρούς. Δύο πήλινα αγγεία που περιείχε το ένα νερό και το άλλο κρασί τοποθετούνταν το ένα στην Ανατολή και το άλλο στη Δύση. Όταν η τελετή ολοκληρωνόταν το έσπαγαν τα αγγεία και αυτό σήμαινε τη λήξη των εορτασμών. 

Η τελευταία μέρα ήταν αφιερωμένη στην επιστροφή των μυστών. 

Αν και έχουμε μια γενικότερη εικόνα του τι συνέβαινε στα Ελευσίνια Μυστήρια, δυστυχώς δε γνωρίζουμε την τελετουργία στην ουσία της. Το σίγουρο είναι ότι οι μύστες  ξεπερνούσαν τον φόβο του θανάτου και είχαν πια τη βεβαιότητα της μεταθανάτιας ζωής. Αυτό έκανε τους ανθρώπους της εποχής εκείνης να συρρέουν κατά χιλιάδες στις τελετουργίες που γεφύρωναν το χάσμα ανάμεσα στη ζωή και στον θάνατο.