Ιστορία - Λαογραφία

Ο Σεπτέμβρης είναι ο μήνας του τρύγου, γι’ αυτό ένα από τα πολλά εναλλακτικά ονόματα που του δίνονται είναι και Τρυγητής. Παλαιότερα ο τρύγος σηματοδοτούσε για την ελληνική κοινωνία της υπαίθρου μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών που μετακόμιζαν για αρκετές μέρες, αναζητώντας στα αμπέλια δουλειά, αλλά και την έναρξη μιας πολύ σημαντικής περιόδου για την τοπική οικονομία. Τόσο σημαντικό ήταν το γεγονός του ξεκινήματος του τρύγου που συχνά συνοδευόταν από γιορτές, το ίδιο βέβαια και η ολοκλήρωσή του. Στις μέρες μας η τεχνολογία έχει αναλάβει πια τη διαδικασία, όμως οι τοπικοί σύλλογοι έχουν φροντίσει να διατηρούν τις μνήμες αυτού του πρώτου δεκαπενθήμερου του Σεπτέμβρη ζωντανές στη συνείδηση και των νεότερων ανθρώπων αναβιώνοντας σε γιορτές ένα μεγάλο μέρος της διαδικασίας.

Ο τρύγος στην αρχαία Ελλάδα

Η παραγωγή κρασιού ήταν μια από τις σημαντικότερες διαδικασίες στην αρχαία Ελλάδα, κι αυτό γιατί το κρασί θεωρούνταν εξίσου σημαντικό με το νερό, το αλάτι και το ψωμί. Άλλωστε δεν είναι λίγοι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν το κρασί ακόμη και στο πρωινό τους, βρέχοντας σε αυτό ένα παξιμάδι.

Κι αν μας φαίνεται φυσικό κι επόμενο οι αρχαίοι Έλληνες να ήταν από τους πρώτους λαούς που παρασκεύαζαν κρασί, δεν ισχύει κάτι τέτοιο. Την τέχνη του τρύγου την έμαθαν από την Ινδία άγνωστο πώς. Ο μύθος υποστηρίζει ότι τη δίδαξε στους ανθρώπους ο Διόνυσος ή ο Βάκχος μετά από ένα ταξίδι του στην Ινδία. 

Ο τρύγος των σταφυλιών ξεκινούσε τέλη Αυγούστου και διαρκούσε περίπου μέχρι τα μέσα του Σεπτέμβρη. Υπάρχουν δύο τρόποι παρασκευής του κρασιού που είναι γνωστοί σήμερα. Ο πρώτος δε διαφέρει πολύ με την πρακτική που ακολουθούσαν μέχρι μερικά χρόνια πριν οι οινοποιοί. Αρχικά γινόταν η συλλογή των σταφυλιών, που τα άφηναν στον ήλιο 3-5 μέρες. Στη συνέχεια τα τοποθετούσαν στα πατητήρια και τα πατούσαν. Συνέλεγαν τον χυμό τους μέσα σε πήλινα δοχεία, τα οποία φυλούσαν σε σκιερό και δροσερό μέρος. Συνήθως άνοιγαν τα δοχεία αυτά μετά από έναν μήνα. Ο δεύτερος τρόπος διαφέρει ως προς τον τρόπο παραγωγής του μούστου. Για να καταφέρουν να βγάλουν λοιπόν τον χυμό των σταφυλιών τα πίεζαν ανάμεσα σε δύο πέτρινους κυλίνδρους, αφού πρώτα τα είχαν τοποθετήσει μέσα σε σακιά. Ο χυμός τους έβγαινε από τις πτυχώσεις του υφάσματος και κατέληγε πάλι σε πήλινα δοχεία.

Οι αρχαίοι Έλληνες φαίνεται να γνώριζαν και την αξία του παλαιωμένου κρασιού. Επίσης παρασκεύαζαν κρασί στο οποίο έριχναν μέσα άνθη για να πάρει το άρωμά τους, τη λεγόμενη «ανθοσμίαν», αλλά και κρασί το οποίο ανακάτευαν με θαλασσινό νερό, το επονομαζόμενο και «αλμυρόν». Εκτός από σταφύλια χρησιμοποιούσαν κι άλλα φρούτα όπως σύκα, ρόδια, κυδώνια και απίδια. Παρόλο που το κρασί δεν έλειπε από κανένα συμπόσιο, η μέθη θεωρούνταν μεγάλη ντροπή, γι’ αυτό και το κρασί καταναλωνόταν πάντα νερωμένο. Η συνήθης αναλογία ήταν ένα μέρος νερού και τρία μέρη κρασιού. Για την αποφυγή της μέθης δημιουργήθηκε και η περιβόητη κούπα του Πυθαγόρα, η οποία δίδασκε την εγκράτεια στην οινοποσία. 

Τα ελληνικά κρασιά ήταν γνωστά στα πέρατα του κόσμου και οι παραγωγοί τους κέρδιζαν πολλά από το εμπόριό τους. Ναυάγια που έχουν βρεθεί στη Μεσόγειο Θάλασσα γίνονται μάρτυρες αυτής της εμπορικής δραστηριότητας, με τα αμπάρια τους γεμάτα οξυπύθμενους αμφορείς, που χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά κρασιού. Πολλές περιοχές ήταν ξακουστές για την άριστη ποιότητα του οίνου: η Χίος, η Λέσβος, η Θάσος, η Σάμος και η Ρόδος. Μάλιστα κάθε περιοχή χάρασσε την προέλευση του κρασιού στον αμφορέα, θέλοντας έτσι να εξασφαλίσει ότι θα γίνει γνωστό από πού είναι. 

Τα πρώτα ίχνη παρασκευής κρασιού τοποθετούνται στη νεολιθική εποχή. Πολλές αναφορές για οινοποσίες γίνονται στον Όμηρο αλλά και σε συγγράμματα του Πλάτωνα και του Ησίοδου. Εκτός από την κατανάλωσή του στα συμπόσια, πρωταγωνιστικό ρόλο φαίνεται να έπαιζε και στις θρησκευτικές τελετές ως προσφορά στους θεούς. Πρωταγωνιστής βέβαια στις γιορτές του τρύγου ήταν ο θεός Διόνυσος, που έχει συνδέσει το όνομά του με το σταφύλι, το κρασί και την ξέφρενη διασκέδαση.

Ο μύθος της Ηριγόνης

Δεν είναι λίγοι οι μύθοι που αναφέρονται στον Διόνυσο και σχετίζονται με το κρασί. Ένας από αυτούς αναφέρεται στην αποκάλυψη του οίνου στον Ικάριο και στα κακά που αυτή προκάλεσε. Ο μύθος έχει ως εξής:

Ο Ικάριος ο Αθηναίος κάποτε φιλοξένησε τον Διόνυσο στο σπίτι του, όταν επισκέφτηκε την Αθήνα για να διδάξει στους ανθρώπους την καλλιέργεια του αμπελιού και την παρασκευή του κρασιού. Εκεί, ο θεός γνώρισε την Ηριγόνη, την κόρη του Ικάριου, και την ερωτεύτηκε. Απέκτησε μάλιστα και έναν γιο μαζί της, τον Στάφυλο. Κατά την αποχώρησή του ο Διόνυσος έδωσε στον Ικάριο ένα ασκί γεμάτο κρασί λέγοντάς του να το κεράσει στους γείτονές του. Ο Ικάριος έπραξε αυτό που τον διέταξε ο θεός. Οι γείτονές του όμως ζαλίστηκαν από το κρασί και πίστεψαν ότι ο Ικάριος ήθελε να τους δηλητηριάσει. Έτσι, τον σκότωσαν για να τον εκδικηθούν.

Η Ηριγόνη, όταν ανακάλυψε το νεκρό σώμα του πατέρα της, δεν άντεξε τον πόνο και κρεμάστηκε από ένα δέντρο. Τότε ο Διόνυσος, πληγωμένος από τον χαμό της αγαπημένης του και του πατέρα της, αποφάσισε να εκδικηθεί τους Αθηναίους. Οι κόρες των Αθηναίων καταλήφθηκαν από μανία και κρεμιόντουσαν κι οι ίδιες από τα δέντρα. Οι Αθηναίοι προβληματισμένοι ζήτησαν τον χρησμό του μαντείου των Δελφών και τότε αποκαλύφθηκε η αιτία της συμφοράς τους. Για να σταματήσουν το κακό σκότωσαν τους δολοφόνους του Ικάριου και κάθε χρόνο κρεμούσαν στα δέντρα κάποιες κοπέλες, χωρίς όμως να τις σκοτώνουν, σε ανάμνηση όλων αυτών των γεγονότων.