Ιστορία - Λαογραφία

Μια από τις πιο μελανές στιγμές της Ιστορίας γράφτηκε στη Θεσσαλονίκη τον Μάρτιο του 1943, όταν οι Εβραίοι κάτοικοι της πόλης ξεκίνησαν ένα ταξίδι δίχως επιστροφή για το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς. Μέχρι τότε η πόλη είχε τη μεγαλύτερη Εβραϊκή Κοινότητα στην Ελλάδα, που έπαιζε σημαντικό ρόλο στην οικονομία της πόλης.

Με την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Γερμανούς στις 6 Απριλίου του 1941 δεν ξεκίνησαν αμέσως τα προβλήματα των Εβραίων. Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης ξεπερνούν τις 50.000 και έχουν στην κατοχή τους ένα μεγάλο κομμάτι της εμπορικής δραστηριότητας της πόλης. Επίσης έχουν πολλές φιλανθρωπικές οργανώσεις, συναγωγές, βιβλιοθήκες και εκδίδουν εβραϊκή εφημερίδα. Οι φυλετικοί νόμοι των Γερμανών δεν εφαρμόζονται αμέσως στη χώρα μας και, κατόπιν και των δηλώσεων του πρωθυπουργού Τσολάκογλου ότι δεν υπάρχει εβραϊκό ζήτημα στην Ελλάδα, οι Εβραίοι δεν νιώθουν ανήσυχοι για το μέλλον τους, τουλάχιστον όχι περισσότερο από τους υπόλοιπους Έλληνες.

Σύντομα οι Γερμανοί σταματούν την κυκλοφορία όλων των εφημερίδων της Θεσσαλονίκης και εκδίδουν μια δική τους, που προωθεί τη γερμανική προπαγάνδα και τον αντισημιτισμό. Σε κάθε τεύχος περιγράφονται τα δεινά που προκαλούν οι Εβραίοι, καταλογίζοντάς τους ακόμη και την καταστροφή της Γερμανίας. Στόχος του εντύπου είναι να στρέψει την κοινή γνώμη ενάντια στους Εβραίους, πράγμα που απ’ ό,τι αποδείχτηκε στη συνέχεια επιτεύχθηκε. Ενδεικτική είναι η ενέργεια του Παπαναούμ με τους συνεργάτες του να κολλήσουν αφίσες σε όλη την πόλη που έγραφαν «Οι Εβραίοι είναι ανεπιθύμητοι». Οι κατακτητές εκμεταλλεύονται την πολυάριθμη κοινότητα ως εργατικό δυναμικό αλλά αρπάζουν και ό,τι μπορούν από τις περιουσίες τους.

Στις 11 Ιουλίου του 1942 άντρες Εβραίοι μέχρι 45 ετών παρουσιάζονται στην πλατεία Ελευθερίας μετά από κάλεσμα των γερμανικών αρχών. Αναγκάζονται να υποστούν ολοήμερο εξευτελισμό με γυμναστικές επιδείξεις, ξύλο και απίστευτη κακομεταχείριση. Επιστρέφουν το βράδυ στα σπίτια τους για να πιάσουν το επόμενο πρωί δουλειά σε καταναγκαστικά έργα. Αναγκάστηκαν επίσης να κατασκευάσουν δρόμους και να εξορύξουν μεταλλεύματα. Λόγω της κακομεταχείρισης και της ταλαιπωρίας μέσα σε τρεις μήνες πεθαίνει περίπου το 12% αυτών των ανθρώπων. Η Εβραϊκή Κοινότητα, ανήσυχη, πλησιάζει τον Γερμανό διοικητή Μαξ Μέρντεν και συμφωνεί μαζί του να καταβάλει το ιλιγγιώδες ποσό των 2,5 δισεκατομμυρίων δραχμών για να απαλλάξει τα μέλη της από τα καταναγκαστικά έργα. Επίσης συμφωνούν και στην απαλλοτρίωση μέρους του εβραϊκού νεκροταφείου για να συμπληρωθεί το ποσό. Ωστόσο οι υποσχέσεις των Γερμανών για σταδιακή απαλλοτρίωση και διατήρηση μέρους του νεκροταφείου δεν τηρούνται και, κατόπιν πίεσης και από τον δήμο Θεσσαλονίκης, το νεκροταφείο καταστρέφεται και οι ταφόπλακες και άλλα υλικά που προκύπτουν χρησιμοποιούνται για διάφορες χρήσεις και για οικοδομικά υλικά.

Η στιγμή της «τελικής λύσης» πλησιάζει. Μετά την καταστροφή όλων των μνημείων των Εβραίων θα ακολουθήσει και ο δικός τους αφανισμός. Τα χρήματα που έχουν δώσει δεν θα είναι ικανά να τους σώσουν. Οι κάτοικοι της πόλης, πολλές φορές ως απλοί θεατές, παρακολουθούν με φόβο το δράμα που εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια τους. Ελάχιστοι είναι αυτοί που προσπαθούν να βοηθήσουν τους Εβραίους. Είναι πια η ώρα να εφαρμοστούν οι νόμοι της Νυρεμβέργης. Ακόμη και η ηγεσία της Εβραϊκής Κοινότητας συνεργάζεται άριστα με του Γερμανούς, παρόλο που γνωρίζει τα σχέδιά τους.

Ο επίσημος διωγμός ξεκίνησε τον Φεβρουάριο του 1943, όταν κατέφθασαν στην πόλη ο Ντίτερ Βισλιτσένι και ο Αλόις Μπρούνερ. Ζητούν λεπτομερή κατάλογο με τα μέλη της Εβραϊκής Κοινότητας. Ο αρχιραβίνος Κόρετς, που διορίζεται από τους Γερμανούς, συνεργάζεται μαζί τους. Στη συνέχεια, οι δυνάμεις κατοχής υποχρεώνουν όλους τους Εβραίους με ηλικία άνω των 5 να φορούν το κίτρινο αστέρι του Δαυίδ για να ξεχωρίζουν, καθώς και να το ζωγραφίζουν έξω από τα μαγαζιά τους. Επίσης ορίζουν ζώνες μέσα στις οποίες επιτρέπεται να κυκλοφορούν, να ζουν και να εργάζονται οι Εβραίοι, δημιουργώντας έτσι ένα γκέτο. Όποιος ζούσε ή εργαζόταν έξω από το γκέτο έπρεπε να εγκαταλείψει το σπίτι του ή τη δουλειά του αντίστοιχα. Γκέτο έγιναν οι φτωχότερες συνοικίες ενώ εγκαταλείφθηκαν οι πιο εύπορες, αποτελώντας πηγή πλούτου για τους Γερμανούς, που τις λεηλάτησαν. Τέλος τους απαγορεύτηκε να συμμετέχουν σε σωματεία και συνδέσμους, όπως και η χρήση του τηλεφώνου και των δημόσιων συγκοινωνιών.

Το πρώτο τρένο με τους στοιβαγμένους σαν ζώα Εβραίους ξεκινά από τη Θεσσαλονίκη στις 15 Μαρτίου του 1943, για το στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς-Μπιρκενάου. Ακολουθούν πολλά ακόμη μέχρι τον Αύγουστο του ίδιου έτους που έγινε η τελευταία αποστολή. Τραγική ειρωνεία αποτελεί το γεγονός ότι ο Μαξ Μέρντεν χρηματοδότησε τα ταξίδια των Εβραίων προς τον θάνατο από τις ίδιες τις περιουσίες τους που πρωτύτερα είχε κατασχέσει, καθώς δεν υπήρχαν τα χρήματα για να το κάνει αλλιώς. Από τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης που στάλθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης θανατώθηκε περίπου το 96% σε θαλάμους αερίων, κρεματόρια ή απεβίωσαν λόγω των άθλιων συνθηκών κράτησης. Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου πολέμου η πολυπληθέστερη Εβραϊκή Κοινότητα της Ελλάδας αριθμούσε μόλις 1.200 άτομα.

Πολλοί είναι οι λόγοι που οδήγησαν την Εβραϊκή Κοινότητα της Θεσσαλονίκης σχεδόν στον αφανισμό, ενώ σε άλλες περιοχές της χώρας μας αρκετοί Εβραίοι κατάφεραν να σωθούν. Σημαντικό ρόλο έπαιξε η καθησυχαστική στάση του Κόρετς και η διαβεβαίωσή του ότι στην Πολωνία τους περίμενε μια καλή ζωή. Λίγοι από τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης εντάχθηκαν σε κάποια από τις αντιστασιακές οργανώσεις και κατέφυγαν στα βουνά, αφενός γιατί δεν ήθελαν να αφήσουν τις οικογένειές τους, αφετέρου γιατί πολλοί δεν ήξεραν να μιλούν ελληνικά. Τέλος, μαρτυρίες περιγράφουν τη σιωπηλή αποδοχή της κατάστασης από τους χριστιανούς κατοίκους της πόλης, με κάποιες εξαιρέσεις μόνο που προσέφεραν βοήθεια με κίνδυνο της δικής τους ζωής. 

Πηγές:

Καβάλα, Μ. Η καταστροφή των Εβραίων της Ελλάδας, στο file:///C:/Users/panag/Downloads/15562_02_%CE%9CasterDocument.pdf

Δενελάβα-Εξαδακτύλου, Γ. Η θέση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης μέσα από τις αφηγήσεις των ηλικιωμένων Εβραίων της πόλης, Διπλωματική εργασία, στο http://ikee.lib.auth.gr/record/114908/files/denelava.pdf