Ιστορία - Λαογραφία

Η Φιλική Εταιρεία

Σε μια απόπειρα για οργανωμένη δράση ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ήρθε ως ιδέα η ίδρυση μιας μυστικής οργάνωσης που απώτερο σκοπό της θα είχε την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού από όλους τους χριστιανικούς λαούς της Βαλκανικής και του κυρίως ελλαδικού χώρου.

Έτσι λοιπόν, τρεις έλληνες έμποροι στην Οδησσό δημιούργησαν στις 14 Σεπτεμβρίου 1814 τη Φιλική Εταιρεία. Η ημερομηνία είναι μάλλον συμβολική, αφού εκείνη τη μέρα εορτάζεται η ύψωση του Τιμίου Σταυρού, επομένως υπονοείται ο εθνικός και θρησκευτικός χαρακτήρας της επανάστασης. Οι ιδρυτές δεν είναι άλλοι από τους: Εμ. Ξάνθο με καταγωγή από την Πάτμο, τον Νικ. Σκουφά από ένα χωριό της Άρτας και τον Αθ. Τσακάλωφ από τα Ιωάννινα. Η οργάνωση ήταν οπαδός και φορέας των ιδεών του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Η ιεραρχία ήταν αυστηρή όπως και η διαδικασία της μύησης. Ακολουθούνταν συγκεκριμένη τελετή κατά την οποία οι υποψήφιοι έδιναν όρκο να διαφυλάξουν με τη ζωή τους τα μυστικά της Φιλικής Εταιρείας. Ο φόβος και ο κίνδυνος ήταν μεγάλος τόσο από την ίδια την Οθωμανική Αυτοκρατορία όσο και από την Ιερή Συμμαχία που είχαν δημιουργήσει η Πρωσία, η Ρωσία και η Αυστρία με σκοπό την παύση των πολεμικών συγκρούσεων στον ευρωπαϊκό χώρο.

Στην αρχή δεν υπήρχε μεγάλη συμμετοχή, ίσως λόγω και του φόβου απέναντι στους Τούρκους. Προκειμένου να δελεάσουν περισσότερο κόσμο να γίνει μέλος, οι φιλικοί άφησαν να αιωρείται η φήμη πως υπήρχε μια αόρατη αρχή πίσω από την οποία βρίσκονταν ο Ιωάννης Καποδίστριας και ο τσάρος της Ρωσίας Αλέξανδρος Α΄. Ο Καποδίστριας τότε εκτελούσε χρέη υπουργού εξωτερικών, ωστόσο, όταν του έγινε η πρόταση, αρνήθηκε. Ο ίδιος πίστευε πως δεν έχει έρθει ακόμα η ώρα του ξεσηκωμού.

Στη συνέχεια, το 1818, η έδρα μεταφέρεται στην Κωνσταντινούπολη. Όπως αποδείχτηκε, η κίνηση αυτή ωφέλησε την πορεία της Εταιρείας μιας και άρχισαν να εισέρχονται όλο και περισσότερα μέλη. Ο λόγος δεν ήταν άλλος από την ισχυρή και ακμάζουσα ελληνική παροικία που δρούσε στην περιοχή. Η ανάγκη για μία ισχυρή προσωπικότητα στη θέση της ηγεσίας ικανοποιήθηκε όταν δέχτηκε να την αναλάβει ο πρίγκιπας Αλέξανδρος Υψηλάντης, ο οποίος τότε ήταν αξιωματικός του ρωσικού στρατού. Η παρουσία του σε αυτή τη θέση έδωσε άλλο κύρος και προσέλκυσε περισσότερο κόσμο. Σε αυτό σημαντικό ρόλο έπαιξαν η εργατικότητα και οι οργανωτικές του ικανότητες. Αμέσως έστειλε επιστολές σε πολλούς οπλαρχηγούς, ενημερώνοντας και προετοιμάζοντας το έδαφος για την Επανάσταση.

Η συμβολή της Φιλικής Εταιρείας στον ξεσηκωμό αυτό του ελληνικού γένους ενάντια στους Οθωμανούς ήταν βαρύνουσας σημασίας, γιατί για πρώτη φορά υπήρχε κατάλληλη προετοιμασία και οργάνωση σε υλικό και πνευματικό επίπεδο με συγκεκριμένη ηγεσία που ήταν σε θέση να δίνει τις απαραίτητες κατευθυντήριες. Φρόντισε ακόμα να εξοπλίσει ιδεολογικά και υλικά τον αγώνα, χρηματοδοτώντας και οργανώνοντας τον λαό που ήταν έτοιμος πλέον να ξεσηκωθεί.  

Ο νεοελληνικός Διαφωτισμός και η Ελληνική Επανάσταση

Στο αφιέρωμα αυτό για την Ελληνική Επανάσταση θεωρήσαμε πως δεν θα μπορούσε να λείπει μια αναφορά στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό και τους εκπροσώπους του, μιας και αποτέλεσε την ιδεολογική βάση της Επανάστασης. Ακόμα ίσως εν μέρει απαντά και στο εύλογο ερώτημα γιατί η Επανάσταση πέτυχε αυτή τη συγκεκριμένη στιγμή και όχι κάποια άλλη.

Ήδη στην Ευρώπη έχει αναπτυχθεί και έχει διαδοθεί ο Διαφωτισμός, με τον οποίο οι Έλληνες καταφέρνουν να έρθουν σε επαφή μέσω των εμπορικών συναλλαγών με τη Δύση που ακμάζουν εκείνη την εποχή. Επομένως, οι λόγιοι της εποχής είναι ποτισμένοι με τις αρχές αυτές, όπως είναι η απαλλαγή από τον δεσποτισμό, η ελευθερία και η ισότητα των ανθρώπων, η είσοδος της φιλοσοφίας και της επιστήμης στην παιδεία για τη δημιουργία σκεπτόμενων ανθρώπων, η επανάσταση ως μέσω ανατροπής και οι έννοιες του έθνους και της ταυτότητας. Ήδη το 1789 έχει γίνει η Γαλλική Επανάσταση, που ενσαρκώνει σχεδόν όλα τα παραπάνω ζητήματα με τον κοινωνικοανατρεπτικό της χαρακτήρα. Η νεωτερικότητα, οι ριζοσπαστικές ιδέες και ο φιλελευθερισμός είναι κάποιες αρχές που πρέσβευε το κίνημα αυτό των ιδεών, οι οποίες υιοθετήθηκαν και διαδόθηκαν από τους Έλληνες λόγιους της εποχής, και έκαναν την Ελληνική Επανάσταση να μοιάζει φυσικό επακόλουθο όλης αυτής της πνευματικής ζύμωσης που τελούνταν τα χρόνια πριν από τον ξεσηκωμό.

Ως απότοκο της παραπάνω συνθήκης ξεπήδησε ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, 50 περίπου χρόνια πριν από την Επανάσταση, και λειτούργησε ως πνευματικό υπόβαθρο του ξεσηκωμού, που οδήγησε πρώτα στην πνευματική ωρίμανση και ανατροπή και ύστερα στα όπλα. Μέσα σε όλο αυτό το κλίμα πρωτοστάτες ήταν ορισμένοι Έλληνες λόγιοι όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Ρήγας Φεραίος και ο Αδαμάντιος Κοραής, οι οποίοι, βασισμένοι στις αρχές του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, είχαν ως πεποίθηση ότι η αφύπνιση του έθνους μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσω του εκσυγχρονισμού της ελληνικής παιδείας με την είσοδο της φιλοσοφίας και της επιστήμης και όχι με τη στείρα μετάδοση γνώσης που δεν οδηγεί σε καμία περίπτωση στη διαμόρφωση σκεπτόμενων ανθρώπων ικανών να αυτοδιοικηθούν, ποτισμένων με φιλελεύθερες και νεωτερικές ιδέες, που ήταν και το ζητούμενο. Περίπου είκοσι χρόνια πριν από την Επανάσταση ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός φτάνει στο κορύφωμά του και συνδιαλέγεται με τον Ευρωπαϊκό ενώ και η Φιλική Εταιρεία, η οποία συστήνεται λίγο αργότερα, υιοθετεί τις αρχές του και γίνεται φορέας των ιδεών του.

Όλα τα παραπάνω αποδεικνύουν ότι οι θέσεις του ιδεολογικού κινήματος που είχε τις βάσεις του στη δυτική Ευρώπη επηρέασε και δημιούργησε το κατάλληλο εκείνο κλίμα για να αφυπνιστούν οι Έλληνες πρώτα σε ιδεολογικό επίπεδο, ώστε να είναι σε θέση δημιουργήσουν ένα αυτόνομο και ευνομούμενο κράτος που ήταν και το ζητούμενο.

Το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης

Γεγονότα όπως η δράση της Φιλικής Εταιρείας ήδη από το 1814, η οποία κατάφερε να οργανώσει και να συσπειρώσει έναν κατάλληλο πυρήνα ανθρώπων που μπορούσαν να ανταποκριθούν στο κάλεσμά της, δημιούργησαν ένα ευνοϊκό κλίμα, ώστε οι Έλληνες να οδηγηθούν στον ξεσηκωμό τους. Παράλληλα, Έλληνες λόγιοι και διανοούμενοι κατάφεραν τη διάδοση των νεωτερικών ιδεών που άκμαζαν στην Ευρώπη, παρέχοντας ένα ιδεολογικό πλαίσιο και ενισχύοντας την πεποίθηση για την ύπαρξη ενός ενιαίου κράτους που έπρεπε να αυτοδιοικείται.

Με αρχηγό τον Αλ. Υψηλάντη και φρονώντας πως η ώρα είχε φτάσει, οι Φιλικοί όρισαν ως ημερομηνία έναρξης του ξεσηκωμού το 1821, και πιο συγκεκριμένα την 25η λόγω του συμβολικού και θρησκευτικού της χαρακτήρα. Ως θέση έναρξης του αγώνα ορίστηκαν οι Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, όπου έγιναν οι πρώτες εξεγέρσεις στα τέλη Φεβρουαρίου του ίδιου έτους, επιλογή που απέβλεπε στη διάσπαση της προσοχής του οθωμανικού στρατού. Παράλληλα, είχε γίνει σημαντική προεργασία και στην Πελοπόννησο, η οποία επιλέχθηκε λόγω της απομακρυσμένης θέσης της από τα κέντρα του στρατού των Τούρκων. Έτσι, παρόλο που η απόπειρα της έναρξης στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες απέτυχε, ο Μοριάς ήταν έτοιμος να πάρει τη σκυτάλη του αγώνα. Μάλιστα, αξίζει να σημειωθεί πως, παρόλο που ο στρατός του Υψηλάντη ηττήθηκε, όλο αυτό λειτούργησε ευνοϊκά στη διεξαγωγή του αγώνα, αφού κατάφερε να αποσπάσει και να διασπάσει τον τουρκικό στρατό.

Σύμφωνα, λοιπόν, με τα ιστορικά δεδομένα η επανάσταση ξεκίνησε στις 17 Μαρτίου του ίδιου έτους από τη Μάνη, όταν οι κάτοικοί της ύψωσαν τα όπλα τους και έδωσαν όρκο σε αυτά υπό την επίβλεψη του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη. Η Μάνη γενικά τελούσε υπό καθεστώς ανεξαρτησίας και οι Φιλικοί είχαν υπάγει στους κόλπους τους τον Μαυρομιχάλη. Μία ακόμα σημαντική ημερομηνία είναι αυτή της κατάληψης της Καλαμάτας από τον Κολοκοτρώνη και άλλους αρχηγούς στις 23 Μαρτίου, η οποία μάλιστα θεωρήθηκε ως η πρώτη απελευθερωμένη πόλη. Παρ’ όλα αυτά το γεγονός της ύψωσης του λάβαρου στην Αγία Λαύρα από τον Παλαιό Πατρών Γερμανό είναι αυτό που έχει επικρατήσει στη συνείδησή μας ως το γεγονός που σήμανε την έναρξη της Επανάστασης. Τα ιστορικά ωστόσο γεγονότα δεν φαίνεται να επαληθεύουν πλήρως την άποψη αυτή.