Ιστορία - Λαογραφία

Τα Θεσμοφόρια ήταν μια αγροτική γιορτή αφιερωμένη στη θεά Δήμητρα. Τελούνταν αποκλειστικά από γυναίκες στην αρχή της γεωργικής χρονιάς, δηλαδή κατά τον μήνα Πυανεψίωνα (μέσα Οκτώβρη-μέσα Νοέμβρη), στην Αθήνα και στους δήμους της Αττικής. Συμμετείχαν μόνο έγγαμες γυναίκες και όχι άντρες. Η τιμωρία για τους παραβάτες ήταν η τύφλωση ή ο θάνατος. Η αποκλειστική συμμετοχή γυναικών δεν είναι κάτι που πρέπει να μας ξενίζει, γιατί τα Θεσμοφόρια ήταν γιορτή γονιμότητας κι έτσι οι γυναίκες ήταν οι καταλληλότερες να συμμετέχουν για βιολογικούς λόγους. Έτσι, ο ρόλος τους ήταν πολύ σημαντικός για τη λειτουργία  των πόλεων της αρχαιότητας, για τη διατήρηση και την τέλεση των γονιμοποιών τελετουργιών. 

Τα στοιχεία που προκύπτουν από τις ανασκαφές φανερώνουν τη μακροχρόνια διάρκεια της λατρείας της Δήμητρας. Για την τέλεση των Θεσμοφορίων αντλούμε πολλές πληροφορίες από τις Θεσμοφοριάζουσες του Αριστοφάνη. Γνωρίζουμε ότι η διάρκειά τους ήταν πέντε ημέρες και ξεκινούσαν την 9η μέρα του Πυανεψίωνος. Την πρώτη αυτή μέρα ήταν η προετοιμασία για τη γιορτή. Οι γυναίκες ξέθαβαν από λάκκους τις προσφορές που είχαν κάνει πρωτύτερα στην θεά Δήμητρα, σε χρόνο που δεν γνωρίζουμε. Οι προσφορές αυτές περιλάμβαναν σύμβολα γονιμότητας, όπως ήταν θυσιασμένα χοιρίδια και ομοιώματα με μορφή ανδρικών οργάνων που είχαν φτιάξει από ζυμάρι. Τα υπολείμματα αυτών συνέλεγαν και έπειτα τα σκορπούσαν στους αγρούς, θεωρώντας ότι αυτό το μείγμα θα τους κάνει πιο εύφορους. 

Την επόμενη μέρα, την 10η του Πυανεψίωνος, οι εύπορες γυναίκες των Αθηνών κατέβαιναν στον Φαληρικό όρμο και τελούσαν τα Θεσμοφόρια του Αλιμούντος. Εκεί έκαναν θυσίες για τη θεά Δήμητρα και χόρευαν.

Οι δύο πρώτες μέρες θα μπορούσαμε να πούμε ότι αποτελούσαν προετοιμασία. Η πρώτη επίσημη μέρα της γιορτής ήταν η 11η του Πυανεψίωνος, η επονομαζόμενη Άνοδος. Ήταν η μέρα όπου συγκεντρωνόταν μια οργανωμένη πομπή γυναικών σε κάποιο συγκεκριμένο σημείο της πόλης και αναχωρούσε για την ύπαιθρο, όπου θα έμεναν για τις επόμενες τρεις ημέρες. 

Η 12η μέρα ονομαζόταν Νηστεία ή Μέση. Ήταν μια μέρα πένθους γι’ αυτό και δεν τελούνταν δικαστήρια ούτε συνερχόταν η Βουλή. Οι γυναίκες πενθούσαν καθισμένες πάνω σε κλαδιά λυγαριάς γύρω από το άγαλμα της Δήμητρας, όπως κι εκείνη πενθούσε για τον χαμό της κόρης της. Έτρωγαν «σησαμούτες» που ήταν γλυκίσματα από σπόρους σουσαμιού και ροδιού, και έβριζαν η μία την άλλη, σε ανάμνηση των αισχρολογιών που έλεγε η Ιάμβη στη Δήμητρα για να της φτιάξει τη διάθεση.

Η τελευταία μέρα ήταν αφιερωμένη στην Καλλιγένεια, που ήταν η θεά της «καλής γέννησης». Οι εξέχουσες γυναίκες κάθε δήμου παρέθεταν συμπόσιο σε όλες τις γυναίκες που συμμετείχαν στη γιορτή των Θεσμοφορίων. Η τέλεση συμποσίου προς τιμήν της Καλλιγένειας υποδεικνύει ότι τα Θεσμοφόρια δεν ήταν μια τελετουργία που στόχευε αποκλειστικά στη γονιμότητα των αγρών. Οι γυναίκες όλες αυτές τις μέρες προφανώς ευχόντουσαν και επιθυμούσαν και τη δική τους γονιμότητα και γέννες με υγιή παιδιά.

Πηγές:

Ασημακοπούλου, Σταυρ. Δήμητρα εν άστυ: Συμβολή στη λατρεία των γονιμικών θεοτήτων στην Αττική από τους κλασικούς χρόνους έως την ύστερη αρχαιότητα, στο thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/41446?lang=el#page/68/mode/2up

Jane-Elen, H. Αρχαίες ελληνικές γιορτές, ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ, Αθήνα: 1996.